Nguồn lợi là gì? Các công bố khoa học về Nguồn lợi

Khái niệm "nguồn lợi"

Nguồn lợi là thuật ngữ dùng để mô tả tất cả các yếu tố vật chất và phi vật chất mà con người có thể khai thác, tận dụng hoặc sử dụng nhằm tạo ra giá trị cho đời sống, sản xuất, phát triển kinh tế, xã hội hoặc môi trường. Trong nhiều ngành khoa học, đặc biệt là kinh tế học và khoa học môi trường, "nguồn lợi" bao trùm các khái niệm như tài nguyên thiên nhiên, nguồn vốn xã hội, nguồn tri thức và thậm chí là thời gian lao động.

Thuật ngữ này có phạm vi rộng hơn từ "tài nguyên", vốn thường chỉ các yếu tố tự nhiên như đất đai, nước, khoáng sản. Nguồn lợi bao gồm cả tài nguyên vật lý và tài nguyên xã hội như mối quan hệ, uy tín, văn hóa, công nghệ. Vì thế, khi nói đến quản lý nguồn lợi, người ta không chỉ nhấn mạnh đến bảo vệ môi trường mà còn tính đến hiệu quả sử dụng vốn con người và tri thức.

Ví dụ về các nhóm nguồn lợi phổ biến:

• Tự nhiên: khoáng sản, đất đai, sinh vật, nước ngọt
• Kinh tế - xã hội: vốn, lao động, công nghệ, hạ tầng
• Văn hóa – tri thức: thông tin, sáng chế, dữ liệu

Phân loại nguồn lợi

Có nhiều cách tiếp cận trong phân loại nguồn lợi, tuy nhiên một số hệ thống phân loại được chấp nhận rộng rãi bao gồm theo khả năng tái tạo, nguồn gốc hình thành, và mục đích sử dụng. Cách phân loại giúp định hướng chiến lược sử dụng phù hợp với từng loại tài nguyên cụ thể.

Một phân loại phổ biến theo khả năng tái tạo chia nguồn lợi thành hai nhóm lớn:

• Nguồn lợi tái tạo: Có thể tự phục hồi trong khoảng thời gian ngắn như rừng, cá, nước ngọt, ánh sáng mặt trời.
• Nguồn lợi không tái tạo: Hữu hạn và cần hàng triệu năm để hình thành như dầu mỏ, than đá, uranium, khoáng sản kim loại.

Phân loại theo nguồn gốc hình thành:

• Tự nhiên: Được hình thành trong tự nhiên mà không có sự can thiệp của con người (ví dụ: đất, khí hậu, mỏ khoáng).
• Nhân tạo: Do con người tạo ra hoặc tác động để hình thành (ví dụ: hồ chứa nước, hệ thống thủy lợi, mạng lưới giao thông).

Bảng dưới đây minh họa một số loại nguồn lợi theo các nhóm phân loại khác nhau:

Nhóm phân loại	Loại nguồn lợi	Ví dụ cụ thể
Khả năng tái tạo	Tái tạo được	Rừng, nước ngọt, thủy sản
Khả năng tái tạo	Không tái tạo	Dầu mỏ, bauxite, than đá
Nguồn gốc	Tự nhiên	Đất đai, ánh sáng, gió
Nguồn gốc	Nhân tạo	Đập thủy điện, cơ sở dữ liệu

Tính chất của nguồn lợi

Nguồn lợi không chỉ là vật chất mà còn mang theo nhiều đặc điểm quan trọng về mặt chính sách, quản lý và phân phối. Ba đặc điểm cốt lõi của nguồn lợi là: tính hữu hạn, tính không đồng đều và tính chiến lược.

Tính hữu hạn đề cập đến việc hầu hết các nguồn lợi, đặc biệt là tài nguyên thiên nhiên, đều có giới hạn về trữ lượng hoặc khả năng phục hồi. Nếu khai thác vượt quá mức tái tạo, nguồn lợi sẽ bị suy thoái hoặc mất vĩnh viễn. Ví dụ: việc đánh bắt cá quá mức ở một vùng biển có thể dẫn tới sự sụp đổ sinh thái không thể phục hồi.

Tính không đồng đều thể hiện ở sự phân bố không cân bằng giữa các vùng và quốc gia. Một số quốc gia sở hữu trữ lượng dầu khí lớn (như Ả Rập Xê Út, Nga), trong khi quốc gia khác lại có trữ lượng đất canh tác hoặc nước ngọt vượt trội. Điều này tạo ra bất bình đẳng về tiếp cận nguồn lực và phụ thuộc giữa các quốc gia.

Tính chiến lược của nguồn lợi thể hiện ở vai trò sống còn đối với an ninh quốc gia, chính sách kinh tế và năng lực cạnh tranh quốc tế. Những nguồn lợi như dầu mỏ, đất hiếm, nguồn nước xuyên biên giới thường là trung tâm của các chính sách địa chính trị. Chúng cũng là nguyên nhân tiềm tàng của nhiều xung đột khu vực.

Ví dụ so sánh một số tính chất cơ bản:

Thuộc tính	Nguồn lợi tái tạo	Nguồn lợi không tái tạo
Thời gian phục hồi	Ngắn (vài năm - vài thập kỷ)	Rất dài (hàng triệu năm)
Khả năng sử dụng lâu dài	Có nếu quản lý bền vững	Không thể tái sử dụng sau khi khai thác
Rủi ro cạn kiệt	Thấp nếu kiểm soát tốt	Cao nếu khai thác không có giới hạn

Vai trò của nguồn lợi trong phát triển bền vững

Nguồn lợi là thành tố nền tảng trong các chiến lược phát triển bền vững. Tổ chức Liên Hợp Quốc trong bộ 17 Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs) đã xác định rõ vai trò của tài nguyên và nguồn lực trong việc đảm bảo chất lượng sống, giảm nghèo, bảo vệ môi trường và tăng trưởng kinh tế bao trùm. Các mục tiêu như SDG 6 (Nước sạch), SDG 7 (Năng lượng sạch), SDG 12 (Tiêu dùng bền vững) đều nhấn mạnh quản trị nguồn lợi hiệu quả.

Để đảm bảo phát triển bền vững, các quốc gia cần đạt được ba mục tiêu song song:

• Đảm bảo khả năng cung cấp nguồn lợi hiện tại và tương lai
• Giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường
• Tối ưu hóa giá trị kinh tế - xã hội từ mỗi đơn vị tài nguyên

Một ví dụ minh họa là mô hình kinh tế tuần hoàn, trong đó nguồn lợi được khai thác, sử dụng, tái sử dụng và tái chế nhiều vòng thay vì sử dụng một lần rồi loại bỏ. Mô hình này đang được các quốc gia EU và Nhật Bản áp dụng mạnh mẽ trong các lĩnh vực như công nghiệp, nông nghiệp và năng lượng.

Khai thác và bảo vệ nguồn lợi

Khai thác nguồn lợi là hoạt động sử dụng các tài nguyên sẵn có nhằm phục vụ nhu cầu sản xuất, tiêu dùng, phát triển xã hội. Tuy nhiên, nếu không có biện pháp bảo vệ song hành, việc khai thác dễ dẫn tới cạn kiệt hoặc làm biến đổi hệ sinh thái nghiêm trọng. Do đó, mục tiêu kép "khai thác hiệu quả – bảo vệ bền vững" luôn là thách thức của các quốc gia.

Hoạt động khai thác thường diễn ra mạnh mẽ trong các lĩnh vực như:

• Khai khoáng: khai thác dầu mỏ, kim loại, than đá
• Nông – lâm – ngư nghiệp: thu hoạch cây trồng, chăn nuôi, đánh bắt cá
• Năng lượng: sử dụng thủy điện, năng lượng mặt trời, gió, sinh khối

Một số kỹ thuật và công nghệ khai thác hiện đại giúp giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường:

• Sử dụng công nghệ cảm biến từ xa (remote sensing) trong quy hoạch rừng
• Ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong tối ưu hóa năng suất đánh bắt thủy sản
• Các mô hình dự báo lượng nước lưu vực giúp kiểm soát khai thác thủy điện

Ngược lại, nhiều khu vực trên thế giới đang phải đối mặt với tình trạng:

1. Suy thoái đất nông nghiệp do canh tác quá mức
2. Ô nhiễm nước ngầm vì khai thác công nghiệp không kiểm soát
3. Suy giảm đa dạng sinh học do chặt phá rừng, nuôi trồng không bền vững

Chính sách bảo vệ nguồn lợi cần dựa vào nguyên tắc "Người gây tác động phải chịu trách nhiệm" (polluter pays principle), kết hợp với việc thực thi pháp luật chặt chẽ, nâng cao nhận thức cộng đồng và tăng cường giám sát khoa học. Nhiều quốc gia đã áp dụng các hệ thống kiểm tra – báo cáo – xác minh (MRV) để kiểm soát việc sử dụng tài nguyên thiên nhiên.

Định lượng và mô hình hóa nguồn lợi

Việc mô hình hóa và định lượng nguồn lợi là công cụ then chốt để dự báo, tối ưu hóa và lập kế hoạch phát triển tài nguyên dài hạn. Trong ngư nghiệp, mô hình sinh học – kinh tế như logistic hoặc MSY được sử dụng rộng rãi để ước tính mức khai thác tối đa bền vững.

Mô hình tăng trưởng logistic mô tả mức độ phát triển của một quần thể sinh vật theo thời gian, bị giới hạn bởi sức chứa sinh thái (carrying capacity) $K$:

$\frac{dP}{dt} = rP\left(1 - \frac{P}{K}\right)$

Trong đó:

• $P$: số lượng cá thể tại thời điểm $t$
• $r$: tốc độ tăng trưởng nội tại
• $K$: sức chứa sinh thái

Mức sản lượng khai thác bền vững tối đa (MSY – Maximum Sustainable Yield) được xác định tại điểm tăng trưởng tối đa:

$MSY = \frac{rK}{4}$

Bảng dưới đây so sánh các mô hình thường dùng trong đánh giá nguồn lợi:

Tên mô hình	Ứng dụng	Ưu điểm	Hạn chế
Logistic	Quản lý sinh học (rừng, cá)	Đơn giản, trực quan	Không xét tới yếu tố môi trường
MSY	Quy hoạch ngư nghiệp	Hữu ích trong thiết lập hạn ngạch	Dễ dẫn đến khai thác quá mức nếu ước lượng sai
GIS	Quản lý không gian tài nguyên	Chính xác, cập nhật theo thời gian	Chi phí cao, yêu cầu chuyên môn

Tranh chấp và xung đột liên quan đến nguồn lợi

Nguồn lợi không chỉ là vấn đề kinh tế mà còn mang tính chất chính trị và an ninh. Các tranh chấp về chủ quyền, quyền khai thác, quyền sở hữu nguồn tài nguyên đang ngày càng phổ biến, đặc biệt tại các khu vực có tài nguyên chiến lược như nước, dầu khí, đất canh tác, rừng nguyên sinh.

Một ví dụ tiêu biểu là các tranh chấp trên Biển Đông, nơi có trữ lượng dầu khí ước tính hàng chục tỷ thùng cùng hệ sinh thái biển phong phú. Các quốc gia ven biển như Trung Quốc, Việt Nam, Philippines, Malaysia đều có tuyên bố chủ quyền chồng lấn, dẫn đến căng thẳng kéo dài. Xem chi tiết tại: Council on Foreign Relations.

Ngoài ra, xung đột nguồn nước xuyên biên giới như ở lưu vực sông Nile (giữa Ethiopia – Ai Cập), hay sông Mekong (Trung Quốc – các nước Đông Nam Á) cũng là điển hình cho các bất ổn chính trị do tranh chấp quyền sử dụng tài nguyên nước.

Các công cụ hòa giải và quản lý tranh chấp thường được sử dụng bao gồm:

• Hiệp định song phương hoặc đa phương (ví dụ: Hiệp định Mekong 1995)
• Tòa án quốc tế và trọng tài (ITLOS, PCA)
• Thỏa thuận chia sẻ lợi ích và dữ liệu khai thác

Xu hướng nghiên cứu và quản trị nguồn lợi hiện nay

Trong những năm gần đây, các tiếp cận mới về khoa học tài nguyên và chính sách công được ưu tiên nhằm chuyển dịch từ mô hình "khai thác – tiêu thụ" sang "bảo tồn – tái tạo". Một trong các lý thuyết tiên phong là khái niệm "Quản trị tài nguyên chung" (Common-pool resource governance) của Elinor Ostrom – người đạt giải Nobel Kinh tế năm 2009.

Lý thuyết Ostrom nhấn mạnh vai trò của cộng đồng địa phương trong bảo vệ tài nguyên chung, trái ngược với mô hình quản lý tập trung hoặc hoàn toàn thị trường hóa. Các nguyên tắc Ostrom bao gồm:

1. Ranh giới rõ ràng
2. Quy tắc phù hợp với điều kiện địa phương
3. Giám sát hiệu quả
4. Chế tài tăng dần

Song song đó, nhiều công nghệ mới được nghiên cứu để phục hồi và tái tạo nguồn lợi:

• Ứng dụng biochar để cải tạo đất bạc màu
• Nuôi trồng biển 4.0 với hệ thống cảm biến giám sát
• Kỹ thuật "tái tạo rừng bằng drone" đang thử nghiệm tại Brazil và Indonesia

Một số tạp chí học thuật nổi bật chuyên về lĩnh vực tài nguyên và năng lượng:

• Resource and Energy Economics
• Ecological Economics

Kết luận

Nguồn lợi là thành phần thiết yếu của mọi quá trình phát triển – từ cá nhân, doanh nghiệp đến quốc gia. Tuy nhiên, trong bối cảnh khủng hoảng khí hậu và bất bình đẳng toàn cầu, việc tiếp cận và quản trị nguồn lợi cần được xem là vấn đề đạo đức và trách nhiệm tập thể. Mỗi chính sách tài nguyên cần cân bằng ba yếu tố: hiệu quả kinh tế, công bằng xã hội và bền vững môi trường.

Để hướng đến một tương lai nơi nguồn lợi không còn là nguyên nhân gây tranh chấp mà trở thành nền tảng hợp tác, các chính phủ, doanh nghiệp và cộng đồng phải đổi mới cách nhìn, cách sử dụng và cách bảo vệ các tài nguyên quý giá mà hành tinh mang lại.

Tài liệu tham khảo

1. United Nations. (2023). Sustainable Development Goals. Truy cập từ: https://sdgs.un.org/goals
2. Ostrom, E. (1990). Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action. Cambridge University Press.
3. Clark, C. W. (1990). Mathematical Bioeconomics: The Optimal Management of Renewable Resources. Wiley-Interscience.
4. Council on Foreign Relations. (2024). Territorial Disputes in the South China Sea. Truy cập từ: https://www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/territorial-disputes-south-china-sea
5. ScienceDirect. (2024). Resource and Energy Economics Journal. Truy cập từ: https://www.sciencedirect.com/journal/resource-and-energy-economics
6. Elsevier. (2024). Ecological Economics Journal. Truy cập từ: https://www.journals.elsevier.com/ecological-economics